YER BİLİMİ

UZAY-EVREN-GÖK

UZAY: Bütün gök varlıklarının içinde sonsuz boşluk.

Bu sonsuzluğa astronomi terimi olarak evren de denir. XX.yy başlarına kadar ise cosmos terimi olarak kullanılmıştır.

Günümüzde uzay-evren-gök terimleri benzer anlamda kullanılıyor temelde anlamları aynı olsa da aralarında bazı farklar vardır.

EVREN-KAİNAT

EVREN: Sonsuz bir boşluk olarak tanımladığımız uzayın içinde belli sistemler oluşturan sayısı bilinemeyecek kadar çok olan güneş çekim alanında yer alan gök varlıklarının hepsine birden evren ya da kainat denir.

GÖK VE UZAY

Gök ve uzay terimleri temelde eş anlamlı terimlerdir. Gök terimi astronomi(gök bilimindeki) anlamı pek çok gök varlığının içinde belli bir sisteme göre hareket ettiği sonsuz boşluk demektir.

UYDU NEDİR?

Uydu terimsel olarak bir gezegenin ya da başka bir uydunun etrafında belli bir yörüngede dönen gök cismi şeklinde tanımlansa da aslında bir gök cismi diğerinin etrafında dönmez. İki cisim ortak bir merkez etrafında döner. Bu merkez noktası kütlesi daha fazla olan cisme daha yakındır. Dolayısıyla kütlesi az olan cisim daha fazla yol alır. Bu cisme uydu denir. Ay-Dünya örneğinde Ay ve Dünya’nın etrafında döndüğü merkez noktası Dünya’nın merkezine çok yakın olduğundan sanki sadece Ay Dünya’nın etrafında dönüyormuş gibi görünür.

Eğer iki cismin kütlesi birbirine yakınsa bu durumda cisimlerden birine uydu demek yerine bu iki cisme ikili sistem denir.

GÖK KÜRE(SAMANYOLU GALAKSİSİ)

Uzaya sonsuz boşluk denilmekteyse de insan zekasının algılayabildiği sahaya algılanabilen uzay sahası denir.

Bu sahanın merkezinde güneş, gezegenler, kuyruklu yıldızlar ve daha pek çok gök varlığı bulunmaktadır.

Merkezinde güneş bulunan teorik sınırları tanımlanmış olan algılanabilir gök küre  farklı adalarla da anılır. Samanyolu Galaksi’si en çok bilinendir.

Güneş Sistemi Gök Adası

Dokuz gezegen vardır. Güneşe yakınlık sırasına göre;

·       Merkür

·       Venüs

·       Dünya

·       Mars

·       Jupiter

·       Satürn

·       Uranüs

·       Neptün

·       Plüton

   GÜNEŞ

Yaşı 5-6 milyar yıl. Güneş fiziksel ve kimyasal yapısı bakımından %90  hidrojen, %10 helyum ve daha ağır elementlerden oluşur.

Büyüklüğü dünyanın 1.3 milyon katıdır.

Güneş ve Başlıca Özellikleri

·       Güneş sistemi gök adasının en büyük yıldızıdır.

·       Güneş kor şeklinde çok sıcak bir gaz kütlesidir.

·       Kütle ağırlığı trilyonlarca ton dünyanın 330 bin katıdır.

       GEZEGENLER

Güneş çevresinde belli yörüngeler üzerinde dolanan ve ondan aldığı ışığı yansıtan gök varlıklarının adıdır.

Güneşe en yakın olanı Merkür

En ufak olanı Merkür ve Mars

En büyük olanlar Jupiter ve Satürn

MERKÜR

·       Güneş sistemindeki gezegenlerin en küçüğüdür.

·       Güneş sistemi gezegenleri arasında güneşe en yakın olanıdır.

·       Yeryüzünde pek çok krater çanakları ve toz örtüsü vardır.

·       Ekseni çevresinde çok tembel hareket eder ve manyetik gücü zayıf kalır bu nedenle de atmosferi yoktur.

·       Susuz, havasız yüksek sıcaklıkların bulunduğu bir gezegendir.

VENÜS

·       Yüzeyi en sıcak gezegendir.

·       Atmosferi güneş ışığını çok güçlü yansıttığı için Güneş ve Aydan sonra gökyüzünün en parlak cismidir.

·       Ay hariç Dünya’ya en yakın gezegendir.

MARS

·       Kırmızı gezegen Mars, Dünya ya en çok benzeyen gezegen olarak bilinmektedir.

·       Dünya’da olduğu gibi dört mevsim vardır.

JÜPİTER

·       Güneş gök adasının en büyük gezegenidir.

·       Gezegenin yoğunluğu azdır. Yoğunluğunun az olması hidrojen ve helyum gibi hafif gazlardan oluşmasından kaynaklanır.

SATÜRN (ZÜHAL)

·       Gökada halkalı doğa harikası.(Bu halkalar plaka biçiminde ve parlayan buz kristalleridir.)

·       Dünya’dan 10 kat daha büyüktür.

URANÜS

·       Yeşil-gri dev gezegen az bilinen dev gezegenlerden biridir.

·       Dünyadan çok daha hızlı dönmektedir

·       Beş uydusu vardır.

NEPTÜN

·       Uranüs’ün ikizi gibidir.

·       Mavimsi gri renkli bir küre görünümündedir.

PLÜTON

·       Uzaklarda cüce bir buz kütlesi.

·       Rengi sarımsı kendisi çok küçüktür.

·       Üzeri kalın buzullarla örtülü.

       ŞEFFAF KÜRE: ATMOSFER

Yer çekiminin etkisiyle oluşan, dünyayı çepeçevre saran ve canlılara hayat veren gazlardan oluşan hava küreye atmosfer denir.

Atmosferdeki gazları;

·        Havada her zaman bulunan ve miktarı değişmeyen gazlar(%78 azot,%21 oksijen, %1 argon, neon, helyum gibi asal gazlar)

·        Havada her zaman bulunan ancak miktarı yere ve zamana göre değişen gazlar (karbondioksit, su buharı) şeklinde gruplamak mümkündür.

 Atmosferdeki su buharı ise su kaynakları ve sıcaklığa göre değişiklik gösterir. Su buharı iklim olayları üzerinde etkilidir.

Atmosferin Faydaları

1.     Canlıların yaşayabilmesi için elverişli bir ortam oluşturur.

2.     Koruyucu özelliğe sahiptir.

-Dünya’nın aşırı ısınması ve soğumasını engeller.

-Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller.

-Meteorların parçalanmasını sağlayarak bütün olarak yere düşmesini engeller.

-Güneşten gelen zararlı ışınları tutar.

3.     Güneş ışınlarını dağıtarak gölge yerlerin tam karanlık olmasını engeller.

4.     İklim olaylarının yaşanmasını sağlar.

5.     Seslerin iletilmesini sağlar.

6.     Gökyüzünün aydınlık görünmesini sağlar.

Atmosferin Katmanları

Atmosfer fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre belirli katmanlara ayrılmıştır.

1.     Ekzosfer

-Atmosferin en dış katmanıdır.

-Sınırı kesin olarak belli değildir, fakat 10.000 km. ye kadar çıktığı tahmin edilmektedir.

-Yer çekimi az olduğundan gazlar seyrektir.

-Yapay uydular bu katmanda bulunur.

2.     İyonosfer

-Gazlar iyon halinde bulunur.

-Bu yüzden radyo dalgaları çok iyi iletilir.

-Sıcaklık çok yüksektir.

3.     Mezosfer (Şemosfer)

-Göktaşlarının yanarak parçalandığı katmandır.

4.     Stratosfer

-Yatay yönlü hava hareketleri görülür. Üst sınırında bulunan ozon tabakası, güneşten gelen ve canlılar için zararlı olan mor ötesi (ultraviyole) gibi ışınları tutar.

5.     Traposfer

-Atmosferdeki gazların %75 i bu katmanda yer alır.

-Hava olaylarının meydana geldiği katmandır. Sebebi su buharının sadece bu katmanda bulunmasıdır.

-Troposferin kalınlığı ekvator üzerinde 16 km iken, kutuplar üzerinde  9  km dir.

-Canlı hayatı üzerinde en fazla etkiye sahip olan katmandır.

Hava Durumu ve İklim

Bir yerde kısa süre içerisinde (haftalık-aylık) görülen meteorolojik olaylara hava durumu, bir yerden sıcaklık, rüzgar, yağış gibi atmosfer olaylarının uzun yıllar boyunca göstermiş olduğu ortalama duruma ise iklim denir.

Hava durumunu inceleyen bilim dalına meteoroloji, iklimi inceleyen bilim dalına ise klimatoloji denir.

İklimin Etkileri

-İnsanların,

-Fiziki çevrenin.

İKLİMİN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK

Bir cismin kütlesi içinde sahip olduğu enerjinin toplam miktarına ısı denir.

Moleküllerdeki enerji artışı ise onların kinetik enerjisini yani titreşimini arttırmaktadır. Bu artan molekül titreşimlerin dalgalar halinde çevreye yaptığı etkiye sıcaklık denir.

YERYÜZÜNDE SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

1.     Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı

-Dünya’nın Şekli (Enlem)

-Yer’in Eksen Eğikliği ve Hareketi (Mevsimler)

-Yer’in Günlük Hareketi

-Bakı ve Eğim

2.     Güneşlenme Süresi

3.     Yükselti

4.     Kara ve Denizlerin Dağılışı

5.     Nemlilik

6.     Okyanus Akıntıları

7.     Rüzgarlar

8.     Bitki Örtüsü

AĞIR AMA HİSSETMEDİĞİMİZ YÜK: BASINÇ

Basıncı Etkileyen Faktörler

1.     Sıcaklık

2.     Yükselti

3.     Yerçekimi

4.     Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi

RÜZGARLAR

Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan yatay yönlü hava hareketlerine rüzgar denir.

Rüzgarın hızı anamometre ile ölçülür.

Rüzgarın Hızını Etkileyen Faktörler

1.     Basınç Farkı

2.     Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe

3.     Dünya’nın Günlük Hareketi

4.     Sürtünme(yerşekilleri-bitki örtüsü)

Rüzgar Çeşitleri

1.     Sürekli Rüzgarlar

-Alize rüzgarları

-Batı rüzgarları

-Kutup rüzgarları

2.     Mevsimlik Rüzgarlar

-Muson rüzgarları(yaz-kış)

3.     Yerel Rüzgarlar(sıcak-soğuk)

-Meltem rüzgarları

-Kara ve deniz meltemi

-Dağ-vadi meltemi

NEMİN YAĞIŞA DÖNÜŞÜMÜ

Havadaki su buharına nem denir.

Havadaki nem higrometre ile ölçülür.

Atmosferdeki nem üç şekilde ifade edilir.

1.     Mutlak Nem

2.     Maksimum Nem

3.     Bağıl (nisbi,oransal) nem

1.     BULUTLAR

Dikey hava hareketlerindeki soğumanın etkisiyle yerden yüksekte havanın yoğunlaşması sonucunda buhar oluşur.

-Alçak Bulutlar(Stratüs)

-Orta Bulutlar(Kümülüs)

-Yüksek Bulutlar(Sirüs)

2.     SİS

3.     ÇİY

4.     KIRAĞI

5.     KIRÇ

6.     YAĞMUR

7.     KAR

8.     DOLU